Του Χρήστου Κάτσικα
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ
Τα τελευταία χρόνια η ιστορική παιδεία της νέας γενιάς, βρίσκεται στο «στόχαστρο» της δημοσιότητας με διάφορες αφορμές. Άλλοτε εξαιτίας της τεράστιας αποτυχίας στις πανελλήνιες εξετάσεις όπου στην
Ιστορία της Γ΄ Λυκείου βαθμολογούνται κάτω από τη βάση το 50% των μαθητών. Άλλοτε
εξαιτίας των… μαργαριταριών που αλιεύονται κάθε χρόνο από τα γραπτά των μαθητών στο μάθημα της ιστορίας από διάφορους ερανιστές και παρουσιάζονται προς τέρψιν -ή, κατ' ελπίδα, προς προβληματισμό- του αναγνωστικού κοινού.
Άλλοτε τέτοιες ημέρες που γιορτάζουμε κάποια
εθνική επέτειο. Ιδιαίτερα με αφορμή τις…
απίθανες απαντήσεις των μαθητών. Oι σχολιαστές, κυρίως των ηλεκτρονικών MME, εκμεταλλεύονται δεόντως τα «μαργαριτάρια» των μαθητών και βρίσκουν ευκαιρία να ξεσκονίσουν τα ρεφρέν τους για τις «ευθύνες των εκπαιδευτικών» και την «αμορφωσιά των σημερινών μαθητών» ενώ «πετροβολούν» γενικώς και αδιακρίτως το σχολείο και τα ζωντανά του στοιχεία ως αστοιχείωτα, κρύβοντας επιμελώς και υποκριτικά την επίδραση που προκαλούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών τα δικά τους «τηλεοπτικά σκουπίδια». Γιατί είναι αλήθεια ότι το σφυροκόπημα των παιδιών από την τηλεόραση αρχίζει πολύ νωρίς και αυτά που φτάνουν σήμερα στο σχολείο είναι συχνά «μπουκωμένα» από τη μικρή οθόνη, ήδη από την τρυφερότερη ηλικία τους. Ενα νέο ανθρωπολογικό δεδομένο είναι ότι συχνά, πριν μιλήσουν, στέκονται μπροστά στην οθόνη. Στο σχολείο συναντάμε ήδη αυτά τα «παιδιά της τηλεόρασης». Κατανοούμε λοιπόν γιατί πολλοί καθηγητές οδηγούνται στο πικρό συμπέρασμα ότι
τα άτομα που έχουν μπροστά τους «δεν είναι πια μαθητές», «δεν ακούνε πια».ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Τι γνωρίζετε για την 25η Μαρτίου του 1821; ΚΑΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ 14% ΠΛΗΡΗΣ ΑΓΝΟΙΑ 30% ΕΛΑΧΙΣΤΑ 33% ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΙΚΑ 23%
Τι γνωρίζετε για την 28η Οκτωβρίου του 1940; ΚΑΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ 11% ΠΛΗΡΗΣ ΑΓΝΟΙΑ 29% ΕΛΑΧΙΣΤΑ 34% ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΙΚΑ 26%
Τι έγινε στο Πολυτεχνείο το Νοέμβρη του 1973; ΚΑΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ 25% ΠΛΗΡΗΣ ΑΓΝΟΙΑ 32% ΕΛΑΧΙΣΤΑ 25% ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΙΚΑ 18%
Πηγή: Έρευνα του Χρήστου Κάτσικα σε 640 μαθητές Γυμνασίων και Επαγγελματικών Λυκείων (ΕΠΑΛ) (Φεβρουάριος – Μάρτιος 2012)
Αναφερόμαστε σ΄ ένα ολοένα και αυξανόμενο τμήμα μαθητών μας που αδυνατούν να αρθρώνουν συνεχή λόγο, να ελέγχουν και να λογικοποιούν τις σκέψεις τους χωρίς χάσματα και αντιφάσεις, να κάνουν λογικές αφαιρέσεις ή να κατανοούν γραπτά κείμενα εκτός από τα υποτυπώδη, που σκοντάφτουν σε ερωτήσεις που απαιτούν κρίση. Το ζήτημα είναι πάρα πολύ σοβαρό, καθώς στη γενίκευση του φαινομένου μπορούμε να μιλήσουμε για την εφιαλτική προοπτική μιας τεχνολογικώς υπεραναπτυγμένης και παράλληλα πειθαρχημένης κοινωνίας "κατακερματισμένων ανθρώπων" - υπηκόων, ένα είδος "προσοντούχων αγραμμάτων" και αργότερα «σοφών άσχετων».
Ιστορία μου …αμαρτία μου !
Στο πλαίσιο έρευνας που έγινε από το τμήμα Iστορίας του Iόνιου Πανεπιστημίου (Kωνσταντίνος Aγγελάκος - Eλένη Σάρρου) ένα μεγάλο τμήμα των μαθητών μας δεν ήταν σε θέση να διηγηθεί σε γενικές γραμμές το «τι», το «πώς» και το «γιατί» σε σημαντικούς σταθμούς της νεοελληνικής ιστορίας. Στις απαντήσεις τους ξεπρόβαλε μια πραγματική "σαλάτα" και μάλιστα με τα χειρότερα και πιο μπαγιάτικα υλικά που αναδεικνύει τόσο την απουσία της ιστορίας από το ελληνικό σχολείο όσο και τη γενικότερη σύγχυση και ασυνέχεια στις ιστορικές αποσκευές των μαθητών μας.
Παράλληλα είναι ενδεικτικό ότι οι δύο στους δέκα μαθητές δεν απάντησαν καθόλου σε ερώτηση η οποία τους ζητούσε, όχι να αναφερθούν σε γεγονότα, αλλά να χρησιμοποιήσουν την κρίση τους και να γράψουν τα όπλα που οι ίδιοι πιθανολογούσαν ότι χρησιμοποιήθηκαν στην επανάσταση του ΄21, στον Πελοποννησιακό πόλεμο, κατά τους Περσικούς πολέμους, στις Σταυροφορίες και στον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Aλλά και οι μαθητές που απάντησαν, έδειξαν να χαρακτηρίζονται από μια τραγική ιστορική σύγχυση. Στα γραπτά βρέθηκαν ξιφολόγχες, μολότοφ και πυρηνικές βόμβες να χρησιμοποιούνται στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χαντζάρια και τουφέκια εμφανίστηκαν στα χέρια των Aθηναίων και των Σπαρτιατών κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τουφέκια στους Περσικούς πολέμους, ενώ ορισμένοι μαθητές απεφάνθησαν ότι και οι Σταυροφόροι χρησιμοποιούσαν την θρυλική σάρισα της μακεδονικής φάλαγγας...
Σε άλλη πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε μαθητές Γυμνασίων (ημερησίων και εσπερινών) και Επαγγελματικών Λυκείων και Σχολών (ΕΠΑΛ - ΕΠΑΣ) έγινε φανερό ότι ένα μεγάλο μέρος των ερωτηθέντων δεν γνώριζε τι ακριβώς γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου, την 28η Οκτωβρίου και την 17η Νοεμβρίου. Μάλιστα, ένα μέρος των μαθητών μπέρδευε, μέσα σ΄ ένα «σύννεφο» ιστορικής άγνοιας, τα γεγονότα των τριών επετείων, άλλοι θεωρώντας ότι την 25η Οκτωβρίου γιορτάζουμε τη νίκη των Ελλήνων απέναντι στους Γερμανούς και άλλοι ότι στο Πολυτεχνείο πολέμησαν οι Έλληνες με τους Γερμανούς.
Η ναυμαχία… του Βατερλό!
Τα πράγματα δεν φαίνεται να καλυτερεύουν όταν ερχόμαστε στους πτυχιούχους των Πανεπιστημίων μας. Στις προφορικές εξετάσεις αποφοίτων της Νομικής που διεκδίκησαν πρόσφατα μια θέση στο Δικαστικό Σώμα (Εθνική Σχολή Δικαστών), οι απαντήσεις στις ερωτήσεις έσπαγαν κόκαλα!
Σε ερώτηση εξεταστή σε υποψήφιο «για το τι συνέβη στο Βατερλό, στις 18 Ιουνίου του 1815» δόθηκε από τον τελευταίο η αποστομωτική απάντηση: «Ναυμαχία»! Ο συγκεκριμένος υποψήφιος φαίνεται σα να μην είχε ακούσει ποτέ για μια από τις πιο πολυσυζητημένες μάχες όλων των εποχών, που σήμανε το τέλος των πολιτικών φιλοδοξιών του Ναπολέοντα και την κατάλυση της αυτοκρατορίας του. Ούτε φυσικά αναρωτήθηκε ποτέ γιατί το Βατερλό, μικρό χωριό στο σημερινό Βέλγιο, –που βρίσκεται 20 χιλιόμετρα έξω από τις Βρυξέλλες– είναι συνώνυμο της αποτυχίας!
Σε άλλη ερώτηση για το πότε απελευθερώθηκε η Θεσσαλία από τον τουρκικό ζυγό, η απάντηση από υποψήφιο ήταν το 1964! «Δηλαδή ο παππούς σου φοράει ακόμη τσαρούχια;» ήταν το σχόλιο του εξεταστή προς τον υποψήφιο με καταγωγή μάλιστα από τα Τρίκαλα, χωρίς όμως να γνωρίζει ότι η Θεσσαλία πέρασε σε ελληνικά χέρια το 1881.
Άλλη υποψήφια για εισαγωγή στην Εθνική Σχολή Δικαστών, ερωτάται για το αν γνωρίζει κάτι για τη δράση της Λέλας Καραγιάννη –την «ψυχή» της οργάνωσης της Αντίστασης την περίοδο της γερμανικής Κατοχής– και απαντά ότι η μόνη που γνωρίζει είναι η ηθοποιός Μάρθα Καραγιάννη!
Στην ίδια ενότητα των εξετάσεων, δηλαδή της Γενικής Παιδείας, τέθηκε και ερώτηση για τον Ανδρέα Κάλβο. Πολλοί ήταν εκείνοι που δεν γνώριζαν τον ποιητή των «Ωδών», έναν από τους σπουδαιότερους Έλληνες ποιητές και λόγιους.
Την ίδια τύχη είχαν όμως και ο Μπενίτο Μουσολίνι, όπως και ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοβ, γνωστότερος ως Λένιν. Υπήρξαν υποψήφιοι που δεν ήξεραν ούτε ποιος ήταν ο γνωστός ιταλός δικτάτορας, ιδρυτής και ηγέτης του φασιστικού κόμματος που διοίκησε την Ιταλία από το 1922 έως το 1943 υπό δικτατορικό καθεστώς, ούτε ο ηγέτης της Οκτωβριανής Επανάστασης, ενός από τα σημαντικότερα γεγονότα που «σφράγισαν» όχι μόνο την πορεία της Ρωσίας, αλλά επηρέασαν καθοριστικά ολόκληρη τη νεότερη παγκόσμια ιστορία.
Αλλά και ο Αδαμάντιος Κοραής, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού, ήταν παντελώς άγνωστος για υποψήφιο για εισαγωγή στην Εθνική Σχολή Δικαστών. Ο συγκεκριμένος νεαρός δεν ήξερε καν ποιος ήταν ο δάσκαλος του γένους, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού έστω κι αν το άγαλμά του υπάρχει έξω από την Πρυτανεία του πανεπιστημίου στην Αθήνα…
Εκπαίδευση… ιστορικής σύγχυσης
Προφανώς και το πρόβλημα έχει αιτίες που ξεφεύγουν από όσα διαδραματίζονται μέσα στις σχολικές τάξεις. Αλλά μήπως με όλα τα παραπάνω υπονοούμε ότι η εκπαίδευση που λαμβάνουν τα παιδιά μας είναι αθώα;
Tα βιβλία και οι όροι διδασκαλίας της ιστορίας φανερώνουν, ίσως, περισσότερο από κάθε τι άλλο τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι υπεύθυνοι του Yπουργείου Παιδείας την εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς πριμοδοτούν μια επιδερμική συσσώρευση ενός όγκου ασύνδετων μεταξύ τους γνώσεων. Είναι χαρακτηριστικά όσα σημειώνει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος -για την εξεταστέα ύλη της Ιστορίας- σ΄ ένα του άρθρο του: «… Εγκύψτε, παρακαλώ, σ' αυτή την ύλη. Είναι μνημείο ιστορικής λοβοτομής… Δηλαδή από την ιστορική ροή, από τη διαδοχή γεγονότων που ακολουθούν τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος, ένα βλακώδες «τσιμπιδάκι» τσιμπάει ένα γεγονός εδώ, μία συνθήκη παραπέρα, ένα φαινόμενο ή έναν θεσμό πιο εκεί, χωρίς συνοχή, χωρίς συνέχεια, προχωρώντας με άλματα, αποκόβοντας τα αίτια από τα αιτιατά, διαχωρίζοντας τα πρόσωπα από τις ενέργειες, αποδεσμεύοντας την οικονομία από την πολιτική και τα γράμματα από την κοινωνική συγκυρία, τη διπλωματική ιστορία από την ευρωπαϊκή ή την παγκόσμια πολιτική σκακιέρα. H Ιστορία που ζητούμε από τους υποψηφίους μας να αποστηθίσουν είναι ένα καγκουρό που προχωρεί με πηδηματάκια».
Αλλά και στα νέα βιβλία Ιστορίας Δημοτικού και Γυμνασίου υπάρχει σοβαρό πρόβλημα. Σκόρπιες πληροφορίες «ατάκτως ερριμμένες» προσφέρονται προς «κατανάλωση», ένας σωστός τσελεμεντές, όπου χάνεται η σχέση αιτίας και αποτελέσματος καθώς και το νόημα της κάθε γνώσης. Πρόκειται για σπαράγματα - θραύσματα γεγονότων χωρίς συνέχεια. Ο θρυμματισμός είναι συντριπτικός, ο ιστορικός χρόνος δεν υπάρχει, η συνολική αφήγηση σφαγιάζεται σε πληροφορίες, εικόνες, αριθμούς και πηγές. Απομένει η τμηματική πληροφορία, η αποσπασματική είδηση, το απομονωμένο γεγονός, χωρίς το «πώς» και το «γιατί». Πάνω απ΄ όλα απουσιάζει η διήγηση. Μα αυτό ακριβώς είναι η ιστορία: η διήγηση για τα πάθη των ανθρώπων, για το μόχθο τους για τη ζωή και για το κτίσιμο των κοινωνιών τους, για την πίστη που είχαν, τα λάθη που έκαναν, τις αντιστάσεις τους, το αίμα που έχυσαν για δίκαιους και άδικους λόγους. Για όλα αυτά συναρπάζει και μέσα από αυτά δημιουργεί την έφεση για γνώση και την κριτική διάθεση.
Ωστόσο, όπως πολύ σωστά επισημαίνει και η ιστορικός Δήμητρα Λαμπροπούλου, και αυτή η διαπίστωση είναι ελλιπής αναφορικά με το ερώτημα που μας απασχολεί. Γιατί η σχέση που τα παιδιά διαμορφώνουν με την ιστορία εντάσσεται στην ευρύτερη στάση που η κοινωνία επιφυλάσσει στην ιστορική γνώση. Στο κλίμα της εποχής ευδοκιμεί η υποταγή σ΄ ένα παρόν που θεωρείται αυτονόητο και δεδομένο, ενώ συγχρόνως εκχερσώνονται τα ερωτήματα που μπορούν να υπονομεύσουν αυτή την εικόνα. Αν δεχτούμε ότι η άγνοια του παρελθόντος δεν προκαλεί μόνο συγχύσεις στη γνώση του παρόντος αλλά και υπονομεύει κάθε δυνατότητα δράσης στο παρόν, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε όχι μόνο για τις ανιστόρητες απαντήσεις λίγων μαθητών αλλά και για το αν η ιστορική γνώση των υπολοίπων πολλών συμβάλλει στην ανάληψη τέτοιας δράσης. Αν τους βοηθά να γίνουν εξερευνητές του ζωντανού κόσμου και όχι ξεσαβανωτές των νεκρών. Αν, με άλλα λόγια, η γνώση τους για την ιστορία αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη της κριτικής τους συνείδησης και πρακτικής.
